[index]

maori - reo māori


Ko te whakapuakitanga here i te ao ki ngā mana tangata


Kupu Whakamahuki

I runga i te mūhio he mea ātaahua te rangatiratanga o te tangata, he ūrite hoki ngā mana tangata o ngā uri o Papatuānuku e kore e taea te wewete, ā koia nei te pōtake o te noho herekore i roto i te ture me te maungarongo i te ao,

I runga i te mūhio na te aukati me te whakaparahako i te mana tangata ka tipu ētahi mahi tōkino, mahi pēhi kino, i tino pūuri ai te ngākau tangata, ā na te putanga mai o te ao whakawātea i te tangata ki te kūrero, ki te whai i te whakapono e pai ana ki a ia, ki te noho kore mataku, kore matekai, koia nei te tino taumata o ngā kūingotanga o te tini me te mano,

I runga i te mūhio ki te ākina te tangata ki te huri ki te huarahi o te riri na te mea kāore he putanga mūna hei patu i ngā mahi takahi mana, pēhi mana, koia nei te take e tika ana ma te ture e tiaki ngā mana tangata, I runga i te mūhio he mea tika te hāpai i te kaupapa whakawhanaunga i waenganui i ngā whenua o te ao,

I runga i te mūhio kua whakapōmautia e ngā iwi o Te Kotahitanga o Te Ao to rātou whakapono ki te kaupapa mana tangata tōturu, ki te rangatiratanga me te tōranga o te tangata, me te ūritetanga o te mana tangata o ngā tāne me ngā wāhine, koia nei rātou i whakarite ai me whakapai ake ngā āhuatanga oranga o te tangata i roto i te whānuitanga o te noho herekore,

I runga i te mūhio kua kē taurangi ia Mana Whenua me mahi tahi rātou ko Te Kotahitanga o Te Ao ki te hāpai i te kaupapa whakanui, te whakatinana i ngā mana tangata, me ngā āhuatanga o te noho herekore,

I runga i te mūhio ko te mea tino nui rawa atu hei whakatutuki i tēnei kē taurangi ko te mātau o te tini me te mano ki ēnei mana tangata me ēnei āhuatanga herekore.

Koia nei Te Rūnanga Whānui
Whakatau i tēnei Whakapuakitanga here i te Ao ki ngā Mana Tangata
hei taumata pikitanga atu mo ngā iwi katoa, mo ngā whenua katoa kia āhei ai ia tangata me ia rūpu o te hapori whānui i runga i te pupuri i tēnei Whakapuakitanga ki roto i te hinengaro i ngā wā katoa, ki te whakaako me te ako i ngā iwi ki te tautoko i ēnei mana tangata me ēnei āhuatanga herekore, ā ma te whakatakoto ture i waenganui i ngā Mana Whenua, ā i waenganui hoki i ngā iwi o ngā whenua kei raro i a rātou hei whakapōmau i te whakatinanatanga me te whakatutukitanga i ēnei mana tangata;



Rārangi 1
Ka whānau mai ana te tangata he rangatiratanga tūna, he mana tangata ūna, ā e wātea ana te ao ki a ia. He pōmanawa kei ia tangata, ko te pōmanawa mo te wānanga kaupapa, ko te pōmanawa mo te wehe i te tika me te hē, ā, ko te tōmanako ka mahi tahi te tangata i runga i te whakaaro whanaungatanga me te whakaaro pai tētahi ki tētahi.



Rārangi 2
1. E whai take ana ia tangata ki ngā mana tangata katoa me ngā āhuatanga herekore katoa kua whakaritea i roto i tēnei Whakapuakitanga, arā kāore he wehewehe ā-iwi, ā-kano, ā-tāne, ā-wahine rānei, ā-reo, ā-whakapono, ā-tūrangapō, ā-aha rānei, ahakoa i ahu mai i te whenua, i te hapori whānui, i te nui tāonga, i te whānau rangatira me te mana rangatira.
2. I tua atu i tēnei, kauā e wehewehea te tangata i runga i te kaupapa tūrangapō, mana whenua rānei, i te tōranga o te whenua i te ao, o te whenua here rānei; i runga rānei i te tōranga o te whenua here mehema he mana motuhake tūna, he Kaitiakitanga, he whenua herekore e whakaaehia māna anū ia e kāwana, kei te noho rānei i raro i te mana o tētahi atu whenua.


Rārangi 3
Ko ngā taonga tuku iho ki ia tangata, ko te mauri ora, ko te noho herekore, ko te kaupare i ngā whakawhiu o te wā.


Rārangi 4
Kauā te tangata e whakataurekarekatia, e whakamahia rānei hei pononga; ka āraitia rawatia te whakataurekareka i te tangata me ngā mahi katoa e pā ana ki te hokohoko tangata hei taurekareka.


Rārangi 5
Kauā hoki tētahi e whakamamaetia, e pēhia kinohia, e whakakararehetia, e tōkinohia rānei.


Rārangi 6
E tika ana kia mūhiotia he rangatiratanga to te tangata i mua i te aroaro o te ture.


Rārangi 7
He ūrite katoa ngā tāngata i mua i te ture, ā e āhei ana ia tangata ahakoa pēhea tūna tōranga, pēhea tūna āhuatanga kia manaakihia ia e te ture. Kia ūrite hoki te mānaaki i te tangata kia kauā e aukatia i runga i te takahi i tēnei Whakapuakitanga i te akiaki rānei i ētahi ki te aukati.


Rārangi 8
Ka whai take ia tangata ki ngā huarahi whakatikatika i mua i ngā taraipiunara tūtika hei whakatika i ngā takahitanga i ūna mana tangata, nā te kāwanatanga, na te ture rānei i tuku ki a ia.


Rārangi 9
Kauā rawatia te tangata e hopukina pokanoatia e mauhereheretia rānei, e panaia noatia rānei mo te take kore.


Rārangi 10
E āhei ana ia tangata ki te huri ki tētahi taraipiunara whai tikanga mahi tika ki te whakawā i tētahi whakapae hara i whiua ki a ia, ā kia ūrite te whakawā i a ia i mua i te ture, ā kia tika hoki te whakahaere i mua i te tōmatanui.


Rārangi 11
1. E whai take ana te tangata kua whakawhiua e te ture mo tētahi hara, kia noho ia ki runga i te taumata harakore kia oti raanū i te hui whakawā i mua i te tōmatanui, te whakatau i tino hara ia, ā kia whakawāteahia hoki ki a ia ngā huarahi tautoko katoa a te ture hei āwhina i a ia i roto i tūna whakawhiutanga.
2. Kāore e tika ana kia kiia e noho hara ana te tangata i mua i te ture na runga i tētahi mahi i mahia, na tētahi māhi rānei kāore i mahia ehara hoki taua mahi i te takahi i te ture o tētahi whenua, i te ture rānei o te ao whānui i te wā o taua hara. Kauā hoki e utaina ki runga ki a ia he whiu taumaha ake i te whiu i whakaarohia e te ture i te wā tonu i hara ai te tangata.


Rārangi 12
Kāore e whakaaetia kia whakararurarutia takekoretia te tangata i tūna noho motuhake, tūna whānau, tūna kāinga me ūna reta, kia takahia pokanoatia rānei tūna tapu me tūna mana. He mana tangata hoki tūna, ā ka riro ma te ture ia e tiaki, e ārai hoki i aua mahi whakararuraru, me aua mahi takahi mana.


Rārangi 13
1. He mana to ia tangata ki te neke, ki te noho rānei ki te wāhi e hiahia ana ia i roto i te rohe o ia mana whenua.
2. He mana hoki tūna ki te whakarere i tētahi whenua, ahakoa ko tūna ake, ā ki te hoki mai rānei ki tūna whenua tipu.


Rārangi 14
1. He mana to ia tangata ki te rapu, ki te noho pai rānei ki tētahi whenua whakaahuru i a ia, kia kore ai ia e pēhia kinohia.
2. E kore e taea te huri ki tēnei mana tangata mehemea ko te take tono na runga i ngā whakawhiu tōturu mo ngā hara kāore e pā ana ki ngā mahi tūrangapō, ā mehemea hoki e takahi ana ngā hara i ngā whāinga me ngā mātāpono a Te Kotahitanga o Te Ao.


Rārangi 15
1. Ahakoa ko wai te tangata he mana tangata tūna ki tētahi karangatanga whenua.
2. Kāore e whakaaetia te tango pokanoa i te karangatanga whenua o tētahi tangata, te aukati rānei i tūna hiahia ki te huri ki tētahi atu karangatanga mūna.


Rārangi 16
1. E whai wāhi ana ngā tāne me ngā wāhine kua pakeke ki te mārena, ki te whakatipu whānau. He ūrite hoki ngā mana tangata i roto i te mārenatanga, i te wā o te mārenatanga, ā i te wehenga hoki.
2. I mua i te mārenatanga me whakaae mārika te tokorua i runga i te whakaaro herekore.
3. Ko te whānau te hunga tōturu o te hapori whānui, ā e tika ana kia tiakina e te hapori whānui, e te Mana Whenua hoki.


Rārangi 17
1. Kei ia tangata te mana mo te pupuri taonga i runga i tūna kotahi, i runga rānei i te pupuri-a-rūpō.
2. Kauā e murua takekorehia ngā taonga a te tangata.


Rārangi 18
Kei ia tangata te mana mo te whakaaro i ūna ake whakaaro, mo te whai i tūna ake wairua me tūna ake whakapono; ā kei a ia hoki te mana mo te huri ki tētahi hāhi kē, ki tētahi atu whakapono rānei, mo te noho herekore rānei, mūna anū, i te taha rānei o te tokomaha, i waenganui i te tōmatanui, i te takitahi rānei, ā kei a ia hoki te mana mo te whakaatu i tūna hāhi, me tūna whakapono i roto i āna mahi ako, mahi whakatinana, mahi ēnoi, mahi whakahaere rānei.


Rārangi 19
Kei ia tangata te mana mo te whakaputa i ūna mūhiotanga, mo te kūrero i ūna whakaaro, ā i runga i tēnei mana tangata ka āhei te tangata ki te pupuri i ūna ake whakataunga kūrero e kore e pai kia pēhia e ētahi atu, ā ki te rapu hoki, ki te kohi, ki te tuku pārongo, tuku whakaaro rānei ma runga i te huarahi whakaatu pāpāho ahakoa ki hea.


Rārangi 20
1. Kei ia tangata te mana mo te whakatō hui i runga i te rangimarie, i runga hoki i te ritenga whakahuihui tangata.
2. Kauā e ākina te tangata ki te whakauru noa i a ia ki tētahi rūpō.


Rārangi 21
1. Kei ia tangata te mana mo te kuhu atu ki roto i ngā mahi a te kāwanatanga o tūna whenua, ahakoa koia tonu, i raro rānei i te mana o ngā māngai na te pooti i whakatō.
2. E taurite ana te mana o ia tangata ki te kuhu atu ki ngā mahi kāwanatanga o tūna whenua.
3. Ko tā te iwi i whakatau ai koinā te pōtake o te mana o te kāwanatanga; kia mūhiotia ai te mana o te iwi, ka whakatōria he pooti i ētahi wā i runga i te kaupapa whakaūrite i te mana pooti ki te katoa, ā me pooti puku me whakahaere rānei i runga i tētahi atu kaupapa e pooti katoa ai te hunga e āhei ana ki te pooti. Rārangi 22
I te mea no roto ia i te iwi ka whai take te tangata kia tiakina ia i runga i te kaupapa manaakitanga hapori, ā ka āhei hoki ia kia whiwhi i taua taonga na te mea ka whakahaeretia tēnei tikanga e ia Mana Whenua tae atu hoki ki te mahitahi o ngā whenua o te ao, ki te whakapōmau i te mātauranga ūhanga, i te hapori, ngā tikanga-ā-iwi kia tō tangata ai ia, ā kia pai ai te whakapakari i tūna iho.


Rārangi 23
1. Kei ia tangata te mana mo te whiwhi mahi ki tāna i hiahia ai, mo te mahi i ngā wāhi tika, pai hoki ngā āhuatanga, ā kia tiakina hoki ia i ngā whiu a te kore mahi.
2. E āhei ana hoki te tangata kia whiwhi ia i te utu tika mo ngā mahi ūrite te taumaha, ā kia kauā hoki ia e aukatihia.
3. Ko te tangata e mahi ana, e whai take ana ia kia utua ia, kia tō tangata ai ia me tūna whānau, ā ki te kore e tutuki me tāpiri atu ētahi atu āwhina a te hapori whānui.
4. E āhei ana te tangata ki te uru atu ki ngā rūpō kaimahi hei tiaki i ngā āhuatanga katoa e pā ana ki ngā huarahi mahi mūna.


Rārangi 24
E whai take ana hoki te tangata ki te okioki ki te noho noa iho rānei, tae atu ki te whakarite i ngā haora mahi mūna me te utu mo ngā wā hararei.


Rārangi 25
1. E whai take ana hoki te tangata kia whiwhi i te oranga tūtēka mo tūna hauora me tūna tinana, ā kia pērā anū hoki mo tūna whānau, kia whiwhi hoki i te kai, i te kākahu, i te whare, i te rongoa whakaora i te iwi, ngā tauwhiro hapori, me te whiwhi āwhina ina tōpono kua kore he mahi, kua māuiui, kua kaurapa, kua pouaru, kua koroheke, kua aha rānei na ngā āhuatanga e kore e taea e ia te pēhea.
2. E āhei ana hoki ngā whaea rātou ko ngā tamariki kia āta manaakihia rātou. Kia rite tonu hoki te manaaki i ngā tamariki ahakoa i whānau i runga i te takapau wharanui, kāore rānei.


Rārangi 26
1. E wātea ana ki ia tangata ngā huarahi o te matauranga i roto i ngā kura tuatahi, i te tēmatanga o ngā mahi whakaako. Ka haere te katoa o ngā tamariki ki ngā kura tuatahi. Ko ngā akoranga mo ngā kura-tini me ngā kura mo ngā mahita, mo ngā tākuta tae atu ki ngā whare wānanga o te motu me wātea ki the hunga kei a rātou ngā pōmanawa e tika ana.
2. Ko ngā whāinga nui mo te mātauranga ko te whakapakari i te iho o te tangata, ko te whakapiki i te ngākau nui o te tangata mo ngā mana tangata me ngā āhuatanga herekore. Ko tētahi whāinga hoki he whakapiki i te māramatanga i waenga i te iwi, i te aroha o tētahi ki tētahi me te whakahoahoa o ngā whenua, ngā iwi, ngā rūpu hāhi, ā koinei hei hāpai i ngā mahi tautoko i te maungārongo a Te Kotahitanga o Te Ao.
3. Kei ngā mātua te mana tuatahi ki te tohu i te āhua o ngā akoranga hei tuku ki a rātou tamariki.


Rārangi 27
1. E wātea ana ki te katoa te whakauru atu ki ngā mahi tikanga-ā-iwi, ki te mātakitaki i ngā mahi toi, ki te ruku i te hohonutanga o te mātauranga, ā ki te hopu atu i ūna painga.
2. E wātea ana hoki ki te katoa te mana manaaki i ngā āhuatanga matatika me ngā āhuatanga kikokiko ka puta mai i ngā mahi mātauranga, mahi tuhituhi, mahi toi rānei nāna i tuhi.


Rārangi 28
E whai take ana te tangata ki ngā ritenga e tau ai te noho a te iwi i tūna whenua i ngā whenua rānei o te ao, ā kia uru mai hoki ngā āhuatanga herekore hei whakatutuki i ngā whakataunga o tēnei Whakapuakitanga.


Rārangi 29
1. Kei roto i te iwi he mahi ma ia tangata, ā koia nei te huarahi e tipu ai te iho o te tangata ki tūna tino taumata.
2. I te wā e whakarite ana ia i ūna mana tangata me ūna āhuatanga herekore me maumahara te tangata ka riro ma te ture e whakatau he tikanga kia kore ai e takahia ngā mana tangata me ngā āhuatanga herekore o ētahi atu, ā kia tau hoki ki runga i ngā tikanga matatika, ngā ture o te whenua, me te painga whānui o te hapori manapori.
3. Kauā rawa ēnei mana tangata me ēnei āhuatanga herekore e whakahaeretia hei takahi i ngā whāinga me ngā mātāpono a Te Kotahitanga o Te Ao.


Rārangi 30
I roto i tēnei Whakapuakitanga kāore he kupu he aha rānei e āhei ai tētahi Mana Whenua, rūpō, tangata takitahi rānei ki te whakahaere kaupapa, kokiri mahi rānei e takahi ana i ngā mana tangata me ngā āhuatanga herekore kua whakarārangitia ki konei.
[index]